ماددە ئەو ماددە بەرجەستەیە کە گەردوون پڕ دەکات و بنەمای هەموو بوونێکی فیزیکی پێکدەهێنێت. هەموو ئەو شتانە دەگرێتەوە کە دەتوانین بیبینین و دەستیان لێبدەین و کارلێکمان لەگەڵدا بکەین. لە بچووکترین تەنۆلکەکانەوە تا گەلەئەستێرە فراوانەکان، ماددە بنەمای بنیاتنانی واقیعە.
پێکهاتەی ئەتۆمی: لە دڵی ماددەدا ئەتۆمەکان هەن، کە بە شێوەیەکی ناباوەر گەردیلەی بچووکن کە یەکە بنەڕەتییەکانی توخمە کیمیاییەکان پێکدەهێنن. هەر ئەتۆمێک لە ناوکێک لە ناوەندەکەی پێکدێت، کە پێکهاتووە لە پرۆتۆنی بارگەی ئەرێنی و نیوترۆنی بێلایەن، کە بە ئەلکترۆنی بارگەی نەرێنی دەورە دراوە کە لە ئاستی وزە یان توێکڵەکاندا دەسوڕێنەوە.
دۆخەکانی ماددە: ماددە لە حاڵەتە جیاوازەکاندا بوونی هەیە، هەریەکەیان بە ڕێکخستن و جوڵەی تەنۆلکەکان تایبەتمەندن. ئەم حاڵەتانە بریتین لە ڕەق، شل، گازی و پلازما. لە ماددە ڕەقەکاندا، تەنۆلکەکان لە نزیکەوە کۆدەکرێنەوە و شێوەیەکی جێگیر دەپارێزن. شلەکان گەردیلەیان هەیە کە دەڕژێن و شێوەی دەفرەکەیان وەردەگرن. گازەکان لە تەنۆلکەی دوورییەکی فراوان پێکدێن و بە ئازادی دەجووڵێن. پلازما دۆخێکی ئایۆنیزەکراوی ماددەیە کە ئاستی وزەی زۆر بەرزە و بە شێوەیەکی باو لە ئەستێرە و ڕەشەبادا بەدی دەکرێت.
تایبەتمەندی ماددە: ماددە تایبەتمەندی جۆراوجۆری هەیە کە یارمەتیدەرە لە پێناسەکردن و جیاکردنەوەی مادەکان. ئەم تایبەتمەندیانە بریتین لە بارستە، کە بریتییە لە بڕی ماددە لە تەنێکدا؛ قەبارە، بڕی ئەو شوێنەی کە مادەکە داگیری دەکات؛ چڕی، بارستەی هەر یەکەیەکی قەبارە؛ و تایبەتمەندییە تایبەتەکانی وەک ڕەنگ، پێکهاتە، و خاڵەکانی توانەوەی/کوڵان.
پاراستنی ماددە: پرەنسیپی پاراستنی ماددە باس لەوە دەکات کە ماددە ناتوانرێت دروست بکرێت یان لەناوبچێت، تەنها لە فۆرمێکەوە بۆ فۆرمێکی تر دەگۆڕێت. ئەم یاسایە بنەڕەتییە لە تێگەیشتن لە کارلێکە کیمیاییەکان و پرۆسەی فیزیاییدا زۆر گرنگە. لە کارلێکە کیمیاییەکاندا ئەتۆمەکان ڕێکدەخرێنەوە بۆ دروستکردنی مادەی نوێ، بەڵام کۆی ژمارەی ئەتۆمەکان وەک خۆی دەمێنێتەوە.
ماددە و وزە: بەپێی هاوکێشە بەناوبانگەکەی ئەنیشتاین، E=mc2، ماددە و وزە بەیەکەوە گرێدراون. ئەمەش بەو مانایەیە کە ماددە دەتوانرێت بگۆڕدرێت بۆ وزە و بە پێچەوانەشەوە. کاردانەوە ئەتۆمییەکان، وەک ئەوانەی لە خۆر و وێستگەکانی کارەبای ئەتۆمیدا ڕوودەدەن، ئەم بنەمایە نیشان دەدەن بە گۆڕینی بڕێکی کەم لە ماددە بۆ بڕێکی بەرچاو لە وزە.
لە دەرەوەی مادەی ئاسایی: لە کاتێکدا مادەی ڕۆژانە لە ئەتۆم و مۆلیکول پێکهاتووە، بەڵام فۆڕمی نامۆتری ماددە هەیە. دژە ماددە، کە تەنۆلکەکان هەمان بارستەی ماددەیان هەیە بەڵام بارگەی پێچەوانەیان هەیە، ڕۆڵی هەیە لە فیزیای تەنۆلکەکاندا. ماددەی تاریک، ماددەیەکی نهێنییە کە ڕووناکی دەرنادات بەڵام کاریگەری کێشکردن دروست دەکات، بەشێکی بەرچاو لە گەردوون پێکدەهێنێت. بە هەمان شێوە وزەی تاریک کە بەرپرسە لە خێرابوونی فراوانبوونی گەردوون، جۆرێکە لە وزە-ماددە کە هێشتا بە تەواوی تێنەگەیشتوون.
ماددە لە گەردووندا: ماددە مادەی خاوی گەردوونە. لە ژێر کاریگەری هێزی کێشکردندا کۆدەبێتەوە و گەلەئەستێرە و ئەستێرە و هەسارەکان دروست دەکات. لەسەر زەوی ماددە بناغەی هەموو جۆرەکانی ژیانە، هەروەها ئەو توخمانەی کە توێکڵ و زەریاکان و بەرگەهەوا پێکدەهێنن.
لێکۆڵینەوە لە ماددە: تێگەیشتن لە ماددە لە ناوەڕۆکی بەشە زانستییە جیاوازەکاندایە، لەوانەش کیمیا و فیزیا. لە لێکۆڵینەوە لە هەڵسوکەوتی تەنۆلکە ژێر ئەتۆمییەکان لە خێراکەرەکانی تەنۆلکەکاندا تا لێکۆڵینەوە لە تایبەتمەندییەکانی مادەکان بۆ پێشکەوتنی تەکنەلۆژیا، قووڵبوونەوە لە ماددە تێڕوانینەکان بۆ سروشتی گەردوونەکەمان و شوێنی ئێمە لەناو ئەودا دەکاتەوە.