خێرایی چەمکێکی بنەڕەتییە لە فیزیادا کە ڕێژەی گۆڕانی جێگۆڕکێی تەنێک بە ڕێزگرتن لە کات وەسف دەکات. لە بیرۆکەی خێرایی تێدەپەڕێت بە تێکەڵکردنی هەردوو گەورەیی و ئاراستە، وێنەیەکی تەواومان پێدەبەخشێت کە چۆن پێگەی تەنێک دەگۆڕێت لەگەڵ پێشکەوتنی کاتدا.
بۆ نموونە ئەگەر تەنێک لە ماوەی ١٠ چرکەدا ٥٠ مەتر بەرەو باکوور بجوڵێت، ئەوا خێراییەکەی ٥ م/ چرکە (کۆی مەودا دابەشکراوە بەسەر کات).
**خێرایی ئەرێنی و نەرێنی**:
خێرایی دەتوانێت ئەرێنی، نەرێنی، یان سفر بێت، ئەمەش بەپێی ئاراستەی جووڵە و خاڵی ئاماژەی هەڵبژێردراو. خێرایی ئەرێنی ئاماژەیە بۆ جوڵە بە ئاراستەیەک، لە کاتێکدا خێرایی نەرێنی ئاماژەیە بۆ جوڵە بە ئاراستەیەکی پێچەوانە.
بۆ نموونە ئەگەر تەنێک بەرەو ڕاست بجوڵێت، دەتوانرێت خێراییەکەی بە +5 m/s نیشان بدرێت. ئەگەر ئاراستەی بگۆڕێت و دەست بکات بە جوڵە بۆ لای چەپ، ڕەنگە خێراییەکەی ببێتە -5 m/s.
**خێرایی چرکەساتی و مامناوەند**:
- **خێرایی چرکەساتی**: ئەمەش خێرایی تەنێکە لە خاڵێکی دیاریکراوی کاتدا. بە حیسابکردنی مەودای هێڵی تەسکی بۆ گرافیکی شوێن-کاتی تەنەکە لەو چرکەساتەدا دیاری دەکرێت.
- **خێرایی تێکڕای**: ئەمەش ڕێژەی تێکڕای گۆڕانی جێگۆڕکێی تەنێکە لە ماوەی کاتێکی دیاریکراودا. بە دابەشکردنی کۆی گشتی ئاوارەبوون بەسەر کۆی ئەو کاتەی کە وەرگیراوە حیسابی بۆ دەکرێت.
**بەکارهێنانی خێرایی**:
تێگەیشتن لە خێرایی لە چوارچێوەی زانستی و پراکتیکی جۆراوجۆردا زۆر گرنگە:
- **فیزیا**: خێرایی ناوەندییە لە زانستی جوڵەدا، ئەو لقەی فیزیایە کە مامەڵە لەگەڵ جوڵەی تەنەکاندا دەکات. بەکاردێت بۆ وەسفکردن و شیکردنەوەی جۆرە جیاوازەکانی جووڵە، لە جووڵەی هێڵی سادە تا کارلێکە ئاڵۆزەکان.
- **گەشتیاری**: لە هاتوچۆ و گواستنەوەدا خێرایی زۆر پێویستە بۆ حیسابکردنی مەودا و پێشبینیکردنی کاتی گەیشتن و دڵنیابوون لە جوڵەی سەلامەت و کارامەی ئۆتۆمبێلەکان.
- **وەرزش**: خێرایی یارمەتی وەرزشوانان دەدات بۆ باشترکردنی ئاستەکانیان، جا چ لە ڕووداوەکانی ئاستی وەرزشی، پاسکیلسواری، یان هەر وەرزشێکی تر کە خێرایی و ئاراستە گرنگە.
- **ئەندازیاری**: ئەندازیاران خێرایی بەکاردەهێنن بۆ دیزاینکردنی ئەو سیستەمەی کە پارچەی جوڵاوی تێدایە، وەک ئامێر و ئۆتۆمبێل و ڕۆبۆتیک.
- **فەلەکناسی**: خێرایی ڕۆڵێکی چارەنووسساز دەگێڕێت لە دیاریکردنی جوڵەی تەنە ئاسمانییەکان، لەوانە هەسارە و ئەستێرە و گەلەئەستێرەکان.