وەرچەرخانی سوور

وەرچەرخانی سوور دیاردەیەک کە لە فەلەکناسیدا بەدی دەکرێت کە تیایدا ڕووناکی لە تەنەکانی دوورەوە وەک گەلەئەستێرەکان و کواسارەکان گۆڕاوە بەرەو درێژی شەپۆلی درێژتر، یان "سوورتر" بە بەراورد بەو کاتەی کە دەرچووە. گۆڕانی سوور لە ئەنجامی فراوانبوونی گەردوون و بەڵگەیەکی سەرەکییە کە پشتگیری لە تیۆری تەقینەوە گەورەکە دەکات.

 لێرەدا چەند خاڵێکی سەرەکی سەبارەت بە گۆڕینی سوور دەخەینەڕوو:

 1. **کاریگەری دۆپلەر**: زۆرجار سوربوونەوەی ڕووناکی بە بەکارهێنانی کاریگەری دۆپلەر ڕوون دەکرێتەوە، کە دیاردەیەکی ئاشنایە لە شەپۆلی دەنگیدا. کاتێک تەنێک کە شەپۆلی دەنگی دەردەدات لە چاودێرێک دوور دەکەوێتەوە، شەپۆلەکان دەکشێن و فرێکوێنسییەکانیان کەم دەبێتەوە، لە ئەنجامدا دەنگەکەی کەمتر دەبێتەوە. بە هەمان شێوە کاتێک تەنێکی فەلەکی دوور لە ئێمە دوور دەکەوێتەوە، ئەو شەپۆلە ڕووناکیانەی کە دەریدەکەن درێژ دەبنەوە و درێژی شەپۆلەکانیان زیاد دەکات، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی ڕووناکی بەرەو کۆتایی سووری سپێکترۆمەکە بگۆڕێت.

 2. **فراوانبوونی گەردوون**: هۆکاری سەرەکیی سووربوونەوەی گەردوونناسی بریتییە لە فراوانبوونی خودی گەردوون. لەگەڵ فراوانبوونی بۆشایی نێوان گەلەئەستێرەکان، گەلەئەستێرەکان لە یەکتر دوور دەخاتەوە. ئەمەش دەبێتە هۆی کشانی درێژی شەپۆلەکانی ڕووناکی کە بەم بۆشاییە فراوانبووەدا دەڕوات.

 3. **یاسای هابڵ**: پەیوەندی نێوان سووربوونەوە و مەودای گەلەئەستێرەیەک بۆ یەکەمجار لەلایەن فەلەکناسی ئێدوین هابڵەوە دامەزراوە. یاسای هابل باس لەوە دەکات کە سووربوونەوەی گەلەئەستێرەیەکی دوور ڕێژەیی دەبێت لەگەڵ دوورییەکەی لە ئێمە. ئەو گەلەئەستێرانەی کە دوورترن، وەرچەرخانی سووری بەرزتریان هەیە، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە بەهۆی فراوانبوونی بۆشایی ئاسمانەوە بە خێرایی زیاتر لە ئێمە پاشەکشە دەکەن.

 4. **جووتنەوەی سووری گەردوونی**: لە کاتێکدا کاریگەری دۆپلەر دەتوانێت ببێتە هۆی گۆڕینی سوور بەهۆی جوڵەی ڕێژەیی نێوان چاودێر و سەرچاوە، بەڵام سووربوونەوەی گەردوونی دەرئەنجامی فراوانبوونی بۆشایی خۆیەتی. هەموو گەلەئەستێرەکان دەگرێتەوە و لە مەودای گەردوونیدا کەڵەکەبووە.

 5. **بەڵگە بۆ تەقینەوە گەورەکە**: دۆزینەوەی وەرچەرخانی سووری گەلەئەستێرەکان و یاسای هابل پشتگیرییەکی بەهێزی چاودێری بۆ تیۆری تەقینەوە گەورەکە دابین کرد. ئەو گۆڕانکارییە سوورەی کە لە گەلەئەستێرە دوورەکاندا بەدی دەکرێت، لەگەڵ ئەو بیرۆکەیەدا یەکدەگرێتەوە کە گەردوون لە دۆخێکی زۆر پاڵەپەستۆکراودا دەستیپێکردووە و لەو کاتەوە تا ئێستا فراوانتر دەبێت.

 6. **بەهای Z**: زۆرجار فەلەکناسەکان بە بەکارهێنانی بڕی بێ ڕەهەندی کە پێی دەوترێت "گۆڕینی سووری z" ژمارەی سووربوونەوە دەزانن. وەرچەرخانی سووری z بە زیادبوونی بەشەکی درێژی شەپۆل پێناسە دەکرێت: z = (درێژی شەپۆلی چاودێرکراو - درێژی شەپۆلی پشوودان) / درێژی شەپۆلی پشوودان.

 7. **پاشخانی مایکرۆوەیڤی گەردوونی**: تیشکی پاشبنەمای مایکرۆوەیڤی گەردوونی کە درەوشانەوەی دوای تەقینەوە گەورەکە، وەرچەرخانێکی سووری هەیە کە هاوتایە لەگەڵ z ≈ 1,100. ئەم تیشکەش کاتێک دەرچووە کە گەردوون زۆر گەنجتر و گەرمتر بوو لە ئێستا.

 وەرچەرخانی سوور چەمکێکی بنەڕەتییە لە گەردوونناسیدا و ڕۆڵێکی چارەنووسساز دەگێڕێت لە تێگەیشتنمان لە گەردوونی فراوانبوو و مەودا و تەمەنی تەنە گەردوونییەکان. تێڕوانینێکی بەنرخی لەبارەی مێژوو و پەرەسەندنی گەردوون پێشکەش کردووە.