فۆتۆن

فۆتۆن تەنۆلکەیەکی بنەڕەتییە کە نوێنەرایەتی کوانتەمی تیشکی کارۆموگناتیسی دەکات، لەوانەش ڕووناکی بینراو. پێکهاتەیەکی سەرەکی هێزی کارۆموگناتیسییە، کە نەک تەنها ڕووناکی بینراو بەڵکو جۆرە جیاوازەکانی تیشکی کارۆموگناتیسی وەک شەپۆلی ڕادیۆیی، مایکرۆوەیڤ، تیشکی ژێر سوور، تیشکی سەروو بنەوشەیی، تیشکی ئێکس و تیشکی گاما لەخۆدەگرێت.

 لێرەدا چەند تایبەتمەندییەکی گرنگی فۆتۆنەکان دەخەینەڕوو:

 1. **دووانەی تەنۆلکە-شەپۆل**: وەک تەنۆلکە کوانتەمییەکانی تر، فۆتۆنەکان هەردوو ڕەفتاری تەنۆلکە هاوشێوە و شەپۆل هاوشێوە پیشان دەدەن. لە هەندێک تاقیکردنەوەدا فۆتۆنەکان وەک پاکەتی وزەی جیاکراوە (گەردیلەکان) ڕەفتار دەکەن، لە کاتێکدا لە بارودۆخەکانی تردا، تایبەتمەندی هاوشێوەی شەپۆل پیشان دەدەن، وەکو دەستێوەردان و پەرشوبڵاوی.

 2. **بێ بارستە**: فۆتۆنەکان بە تەنۆلکەی بێ بارستە دادەنرێت، واتە بارستەی پشوودانیان نییە. بەڵام بەهۆی جووڵە و فرێکوێنسییەکانیانەوە وزە و زەبری خۆیان هەڵدەگرن.

 3. **خێرایی ڕووناکی**: فۆتۆنەکان هەمیشە بە خێرایی ڕووناکی لە بۆشاییدا دەڕۆن، کە بە "c" دیاری دەکرێت. ئەمەش نەگۆڕێکی بنەڕەتی سروشت و نزیکەی ٢٩٩،٧٩٢،٤٥٨ مەتر لە چرکەیەکدا.

 4. **وزەی ژمارەیی**: وزەی فۆتۆنێک ڕاستەوخۆ ڕێژەیی دەبێت لەگەڵ فرێکوێنسییەکەی (یان ڕێژەیی پێچەوانەیە لەگەڵ درێژی شەپۆلەکەی). ئەم پەیوەندییە بە هاوکێشە E = hf وەسف دەکرێت، کە E وزەیە، h نەگۆڕی پلانکە، f فرێکوێنسییە.

 5. **کارلێکەکان**: فۆتۆنەکان کارلێک لەگەڵ تەنۆلکە بارگاوییەکان دەکەن و دەتوانن لەلایەن ئەوانەوە هەڵبمژرێن، دەربچن، یان بڵاوبکرێنەوە. بۆ نموونە کاتێک فۆتۆنەکان بەر تۆڕی چاومان دەدەن، دەتوانن کارلێکی کیمیایی دروست بکەن کە ڕێگەمان پێدەدات هەست بە ڕووناکی بکەین.

 6. **دەردان و هەڵمژینی**: فۆتۆنەکان کاتێک دەردەچن کە تەنۆلکە بارگاوییەکان لە حاڵەتی وزەی بەرزترەوە دەگۆڕدرێن بۆ حاڵەتی وزەی نزمتر، وە لەکاتی گواستنەوەی تەنۆلکە بارگاویکراوەکان لە دۆخی وزەی نزمەوە بۆ حاڵەتی وزەی بەرزتر هەڵدەمژرێن. ئەم ڕەفتارە کلیلی تێگەیشتنە لە دەردانی ڕووناکی و هەڵمژینی لە چوارچێوەی جۆراوجۆردا، وەک لە لەیزەر و لە ڕەنگی تەنەکاندا.

 7. **سروشتی شەپۆل-پاکێت**: لە کاتێکدا زۆرجار فۆتۆنەکان وەک تەنۆلکەی هاوشێوەی خاڵ وەسف دەکرێن، بەڵام بە وردی وەک پاکەتی شەپۆل نیشان دەدرێن. پاکەتێکی شەپۆل تایبەتمەندییە هاوشێوەکانی شەپۆل لەگەڵ ناوچەیەکی فەزایی داخراودا تێکەڵ دەکات، ئەمەش ڕێگەمان پێدەدات شوێن و زەبری فۆتۆنەکە لە سنوورێکی دیاریکراودا وەسف بکەین.

 8. **Cantum Electrodynamics (QED)**: فۆتۆنەکان پەیوەندییەکی نزیکیان بە تیۆری کوانتەم ئەلکترۆداینامیکەوە هەیە، کە تیۆری مەیدانی کوانتەمە کە باس لە هەڵسوکەوتی کارلێکە کارۆموگناتیسییەکان و کارلێکی فۆتۆنەکان لەگەڵ تەنۆلکە بارگاوییەکان دەکات. QED یەکێک بووە لە تیۆرییە سەرکەوتوو و وردەکان لە بواری فیزیادا.