جەیمس کوک - گەشتیار و نەخشەسازی بەریتانی

جەیمس کوک، لە ٢٧ی تشرینی یەکەمی ساڵی ١٧٢٨ لە شاری مارتۆن لە ئینگلتەرا لەدایک بووە، وەک یەکێک لە گەورەترین گەڕان و گەشتیار و نەخشەسازی بەریتانی لە سەدەی ١٨دا ناوبانگی دەرکردووە. ئەو بەهۆی گەشتە پێشکەوتووەکانی گەڕانەوە کە بەشدارییەکی بەرچاوی هەبووە لە تێگەیشتنمان لە جوگرافیا و کولتوور و زانیاری زانستی جیهان لە سەردەمی ڕۆشنگەریدا، ئاهەنگ دەگێڕدرێت.

 خاڵە سەرەکییەکان سەبارەت بە جەیمس کوک:

 1. **ژیان و پیشەی سەرەتایی**: کوک وەک شاگردێک لە هێزی دەریایی بازرگانی دەستی بە کاری دەریایی کردووە و لە کۆتاییدا پەیوەندی بە هێزی دەریایی شاهانە کردووە. لێهاتوویی ئەو لە ڕووپێوی و نەخشەسازیدا بە خێرایی دەرکەوت و بناغەی دەستکەوتەکانی دواتر دانا.

 2. **یەکەم گەشت (1768-1771)**: یەکەم گەشتی گەورەی کوک لە کەشتیی HMS Endeavour بوو، لەو ماوەیەدا ئەرکی چاودێریکردنی ترانزێتی ڤینۆس بەسەر خۆردا و گەڕان بە زەریای هێمن پێدرا. ئەو گەشتە بردییە کەنارەکانی ڕۆژهەڵاتی ئوسترالیا، لەوێ نەخشەی ناوچەکەی بۆ بەریتانیا دانا و ئیدیعای کرد.

 3. **گەشتی دووەم (1772-1775)**: گەشتی دووەمی کوک، بە کەشتی HMS Resolution، ئامانجی گەڕان بوو بە زەریای باشوور و گەڕان بەدوای کیشوەری گریمانەکراوی تێرا ئوسترالیس. بەشدارییەکی بەرچاوی لە تێگەیشتنمان لە ناوچە جەمسەرییەکانی باشوور کرد.

 4. **گەشتی سێیەم (1776-1779)**: گەشتی سێیەمی کوک لەسەر دۆزینەوەی ڕێگای باکوور بوو لە زەریای هێمن بۆ زەریای ئەتڵەسی. دۆزینەوەی گرنگی لە ناوچەی باکووری ڕۆژئاوای زەریای هێمن لە ئەمریکای باکوور ئەنجامدا، لەنێویاندا دوورگەکانی هاوای کە ناوی لێنا "دوورگەی ساندویچ".

 5. **نەخشەسازی و بەشدارییە زانستییەکان**: کارە وردەکانی نەخشەسازی کوک لە کاتی گەشتەکانیدا نەخشە و هێڵکارییەکانی گەشتیاری ئەو ناوچانەی کە پێشتر نەخشەیان بۆ نەکراوە باشتر کرد. هەروەها بەشدارییەکی بەرچاوی لە بوارە زانستییەکانی وەک فەلەکناسی و مێژووی سروشتی و ئۆقیانووسناسیدا کردووە.

 6. **ڕێبازی مرۆیی**: گەشتەکانی کوک بە کارلێکی ڕێزدارانە و مرۆڤدۆستانە لەگەڵ گەلانی ڕەسەن تایبەتمەند بوو. هەوڵیدا پەیوەندی ئاشتیانە دروست بکات و نەخۆشیەکان چارەسەر بکات و ئەو کولتوورانە تۆمار بکات کە ڕووبەڕووی بووەوە.

 7. **میرات و کاریگەری**: گەڕانەکانی کوک زانیاری ئەوروپیەکانی لەسەر جوگرافیا و کولتوورەکانی جیهان بە شێوەیەکی بەرچاو فراوانتر کرد. نەخشە و هێڵکارییەکانی بۆ گەشتەکانی دواتر و ڕێگا بازرگانییەکانی زۆر پێویست بوون. میراتی کوک تا ئەمڕۆش هەستی پێدەکرێت، زۆرێک لە ناوی شوێنەکانی بەردەوامن و بەشدارییەکانی لە زانست و کەشتیوانیدا بەردەوامن لە کاریگەریکردن لەسەر دیسیپلینە مۆدێرنەکان.

 8. **کۆتایی کارەساتبار**: لە سێیەم گەشتیدا، کوک لە ساڵی 1779 لە هاوایی کۆتایی دڵتەزێنی خۆی بینی، ململانێ لەگەڵ دانیشتوانی دوورگەکە بووە هۆی مردنی. سەرەڕای ئەم ڕووداوە بەدبەختە، دەستکەوتەکانی کوک و کاریگەرییەکانی لەسەر گەڕان و زانین هێشتا دیارن.

 گەڕان و لێهاتوویی گەشتیاری و بەشدارییە زانستییەکانی جەیمس کوک جێپەنجەیەکی نەسڕاوەی لەسەر مێژووی گەڕان و نەخشەسازی بەجێهێشت. گەشتەکانی نەک هەر ئاسۆی زانستی مرۆڤیان فراوانتر کرد بەڵکو ڕێگەی بۆ گەڕان و کۆلۆنیکردن و کارلێکی زیاتری نێوان کولتوورەکان لە سەرانسەری جیهان خۆشکرد.