بایۆلۆژیای خانەیی کە بە خانەزانیی ناسراوە، لقێکی بایۆلۆجییە کە گرنگی بە لێکۆڵینەوە لە خانەکان دەدات- یەکە بنەڕەتییە پێکهاتەیی و کاراییەکانی هەموو زیندەوەرە زیندووەکان. خانەکان بنەمای بنەڕەتی ژیانن و بایۆلۆژیای خانەکان ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە تێگەیشتن لەو میکانیزمە ئاڵۆزانەی کە ڕەفتار و گەشەکردن و زاوزێی زیندەوەرە زیندووەکان بەڕێوەدەبەن.
خاڵە سەرەکییەکان سەبارەت بە بایۆلۆجی خانەکان:
1. **جۆری خانەکان**: خانەکان شێوە و قەبارەی جۆراوجۆریان هەیە، بەڵام هەموویان تایبەتمەندی پێکهاتەیی هاوبەشیان هەیە، وەکو پەردەیەکی خانەیی کە ناوەوەی خانەکە لە دەوروبەرەکەی جیادەکاتەوە. دەتوانرێت خانەکان دابەش بکرێت بۆ دوو جۆری سەرەکی: خانەکانی پرۆکاریۆتی (کە ناوکی ڕاستەقینەیان نییە) و خانە یۆکاریۆتییەکان (ناوکی ڕاستەقینەیان تێدایە).
2. **پێکهاتەی خانەکان**: خانە یۆکاریۆتییەکان ئۆرگانیلیان تێدایە، کە پێکهاتەیەکی تایبەتمەندن و ئەرکی جۆراوجۆر ئەنجام دەدەن. لەوانە ناوک (کە مادەی بۆماوەیی تێدایە)، مایتۆکۆندریای (هێزەکانی خانەکە)، تۆڕی ئەندۆپلازمی (بەشدارە لە دروستکردنی پڕۆتین)، ئامێری گۆڵجی (پڕۆتینەکانی پرۆسێسکردن و پاکەتکردن) و زۆر شتی تر.
3. **دابەشبوونی خانەکان**: ئەو پرۆسەیە کە خانەکان بەهۆیەوە زاوزێ دەکەنەوە بە دابەشبوونی خانەکان ناسراوە. خانە یۆکاریۆتییەکان لە ڕێگەی مایتۆزی (بەرهەمهێنانی خانەی کچە هاوشێوەکان) و میۆزی (بەرهەمهێنانی گامێتەکان بە نیوەی ماددە بۆماوەییەکان) دابەش دەبن. دابەشبوونی خانەکان زۆر گرنگە بۆ گەشەکردن و چاککردنەوە و زاوزێکردن.
4. **کارەکانی خانەیی**: خانەکان بەرپرسن لە ئەنجامدانی ئەرکە جۆراوجۆرەکانی پێویست بۆ مانەوەی زیندەوەران. ئەم ئەرکانە بریتین لە بەدەستهێنانی ماددە خۆراکیەکان، گۆڕینی ماددە خۆراکیەکان بۆ وزە، لابردنی پاشماوە، وەڵامدانەوەی هاندەری دەرەکی و پاراستنی هێمۆستاسیس ناوخۆیی.
5. **سیگناڵدانی خانە**: خانەکان لە ڕێگەی ڕێڕەوی ئاماژەدانی ئاڵۆزەوە پەیوەندی لەگەڵ یەکتردا دەکەن. ئەم ڕێگایانە بریتین لە گواستنەوەی سیگناڵەکان (کیمیایی یان کارەبایی) کە چالاکییە جۆراوجۆرەکانی خانەیی ڕێکدەخەن، لەوانە گەشەکردن، گەشەکردن و وەڵامدانەوەی ژینگە.
6. **مادەی بۆماوەیی**: زانیاری جیناتی لەناو DNA (ترشی دیئۆکسیریبۆنۆکلیک)ی خانەیەکدا هەڵدەگیرێت. DNA ئەو ڕێنماییانەی تێدایە کە پێویستە بۆ خانەکە بۆ دروستکردنی پڕۆتینەکان، کە پێویستن بۆ پێکهاتە و کارکردنی خانەکان و زیندەوەران.
7. **تایبەتمەندی خانەکان**: لە زیندەوەرە فرە خانەییەکاندا خانەکان دەتوانن تایبەتمەند بن بۆ ئەنجامدانی ئەرکی تایبەت. ئەم تایبەتمەندییە کە بە جیاکردنەوەی خانەکان ناسراوە، ڕێگە بە دروستبوونی جۆرە جیاوازەکانی شانە و ئەندامەکان دەدات کە ڕۆڵی جیاوازیان هەیە.
8. **خولی خانە**: خولی خانە ئەو زنجیرە ڕووداوانە دەگرێتەوە کە خانەیەک لە دروستبوونیەوە تا دابەشبوونی بەسەریدا تێدەپەڕێت. قۆناغەکانی وەک قۆناغی نێوان (گەشەکردن و دووبارەبوونەوەی DNA) و مایتۆزی یان میۆزی (دابەشبوونی خانەکان) لەخۆدەگرێت. خولی خانەکان بە توندی ڕێکدەخرێت بۆ دڵنیابوون لە دووبارەبوونەوە و دابەشکردنی وردی ماددە بۆماوەییەکان.
9. **زیندەوەرزانی شێرپەنجە**: لادان لە ڕێکخستنی خولی خانەکان و ماددە بۆماوەییەکان دەبێتە هۆی نەخۆشی وەک شێرپەنجە. خانە شێرپەنجەییەکان بەبێ کۆنترۆڵ دابەش دەبن و لەوانەیە شانەکانی دەوروبەریان داگیر بکەن. تێگەیشتن لە بایۆلۆژیای خانەکان زۆر گرنگە بۆ پەرەپێدانی چارەسەرە ئامانجدارەکانی شێرپەنجە.
10. **مایکرۆسکۆپی و وێنەگرتن**: پێشکەوتنی تەکنیکەکانی مایکرۆسکۆپی ڕێگەی بە توێژەران داوە کە خانەکان و ئۆرگانیلەکانیان بە ڕوونییەکی بەرز ببینن. تەکنیکەکانی وەک مایکرۆسکۆپی کۆنفۆکاڵی و مایکرۆسکۆپی ئەلکترۆنی تێڕوانینێک بۆ پێکهاتە و پرۆسەکانی خانەیی دەدەن.
11. **خانە بنەڕەتییەکان**: خانە بنەڕەتییەکان خانەیەکی جیانەکراوەن کە توانای گەشەکردنیان هەیە بۆ جۆرە جیاوازەکانی خانە. ڕۆڵێکی بەرچاو دەگێڕن لە گەشەکردن و چاککردنەوەی شانەکان و پزیشکی دووبارە دروستکردنەوە.
بایۆلۆجی خانەکان وەک بناغەیەک بۆ بوارە جیاوازەکان کاردەکات، لەوانە جینات، بایۆلۆجیای گەردیلەیی، بایۆلۆجی گەشەکردن و زۆر شتی تر. تێڕوانینەکانی لەبارەی تەندروستی مرۆڤ و میکانیزمەکانی نەخۆشی و ئەو پرۆسە بنەڕەتیانەی کە بنەمای خودی ژیانن، پێشکەش کردووە. لێکۆڵینەوە لە خانەکان و کارکردنە ئاڵۆزەکانیان بەردەوامە لە هاندانی پێشکەوتن لە بواری بایۆلۆجی و پزیشکیدا.