٥٦٣ پێش زایین) لە شاری لومبینی لەدایکبووە کە لە نیپاڵی ئێستایە. فێرکارییەکانی بودا و فەلسەفەی بودا لەو کاتەوە بووەتە ئایینێکی گەورەی جیهانی، کاریگەری لەسەر ژیانی ملیۆنان کەس لە سەرانسەری جیهاندا هەیە.
سیدارتا وەک شازادەیەکی گەنج، ژیانێکی داڵدەدراو و ئیمتیازاوی لەناو دیوارەکانی کۆشکی باوکیدا دەژیا. بەڵام بەهۆی ئەو ئازار و نابەردەوامییەی کە لە جیهانی دەرەوەدا چاودێری دەکرد، بە قووڵی تووشی کێشە بوو. بە دوای وەڵامی پرسیارە بوونگەراییەکانی ژیاندا، دەستی کرد بە گەشتێکی ڕۆحی بۆ گەڕان بەدوای ڕۆشنگەریدا.
سیدارتا لە تەمەنی ٢٩ ساڵیدا وازی لە ژیانی شازادەیی هێنا و خێزان و سامان و کەلوپەلی دونیای بەجێهێشت. بوو بە زاهیدێکی سەرگەردان، لە ڕێگەی مێدیتەیشن و خۆدیسیپلینێکی توندەوە بەدوای ڕۆشنگەریدا دەگەڕا. دوای شەش ساڵ لە پراکتیزەکردنی چڕ و پڕی ڕۆحی، دواجار لە ژێر درەختی بۆدی لە شاری بۆد گایا لە هیندستان ڕۆشنگەری بەدەستهێنا.
هەر لەم ساتەدا بوو کە سیدارتا بە "بودا" ناسرا، کە بە واتای "بەئاگابوو" یان "ڕۆشنبیر" دێت. ئەو چوار حەقیقەتە بەرزەکەی درک پێکرد: حەقیقەتی ئازار، هۆکاری ئازار، وەستانی ئازار و ڕێگای وەستانی ئازار.
فێرکارییەکانی بودا کە لە دارمادا کۆکراونەتەوە، جەخت لەسەر وەستاندنی ئازارەکان دەکەنەوە لە ڕێگەی ڕێگای هەشتلایەنەی بەرزەوە. ئەم ڕێگایە ڕێنمایی تاکەکان دەکات بۆ چاندنی ڕەفتاری ئەخلاقی و ئەخلاقی و حیکمەت و دیسیپلینی دەروونی بۆ بەدەستهێنانی ڕۆشنگەری و ڕزگاربوون لە سووڕی لەدایکبوون و مردن و لەدایکبوونەوە (سامسارا).
فێرکارییە بەزەیی و گشتگیرەکانی بودا شوێنکەوتوویەکی هەمەچەشنی بۆ خۆی ڕاکێشا، لە پاشا و زاناکانەوە تا خەڵکی ئاسایی و دەرکراو. جەختکردنەوەکانی لەسەر ناتوندوتیژی و بەزەیی و وردبینی بوونە بنەمای بنەڕەتی لە پراکتیکی بوداییەکاندا.
دوای ڕۆشنگەرییەکەی، بودا ٤٥ ساڵی دیکەی ژیانی بە گەشتکردن بە باکووری هیندستاندا بەسەر برد و فێرکردن و بڵاوکردنەوەی پەیامەکەی. کۆمەڵگەیەکی خانەقای دامەزراند کە بە سەنگا ناسراوە، کە ڕۆڵێکی گرنگی هەبووە لە پاراستن و بڵاوکردنەوەی فێرکارییەکانی دوای کۆچی دوایی.
فێرکارییەکانی بودا سەرەتا بە شێوەی زارەکی دەگوازرانەوە، بەڵام لە کۆتاییدا، کۆکرانەوە بۆ دەقی نووسراو کە بە تریپیتاکا یان کانۆنی پالی ناسراون. ئەمڕۆ بودا چەندین قوتابخانە و لقی هەیە، هەریەکەیان لێکدانەوەکانی خۆیان بۆ فێرکارییەکانی بودا هەیە.