وێنەی ڕەنگاوڕەنگی پزیشکە بەناوبانگەکانی سەردەمی خۆیان، جگە لە هیپۆکراتی بەناوبانگ. "ئەبو عەلی حسێن ئیبن عەبدوڵڵا ئیبن سینا" ئەمە ناوی تەواوی یەکێک لە زانا بەناوبانگەکانی ڕابردووی فارسە. ئەو پزیشک و فەیلەسوفە لە ئێرانی ئەمڕۆدا زیاتر بە "ئیبن سینا" ناسراوە و لە ئەوروپاش بە ناوی لاتینی خۆیەوە ناسراوە: ئەڤیسینا. “شازادەی پزیشکان” نەک تەنها لە فارسدا ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو. ناوبانگی ئەفسانەیی پزیشکی فارسی دامەزراند و بە پێشەنگی توێژینەوەی زانستی دادەنرێت.
وەک پزیشک لە بوخارا
ئیبن سینا لە ساڵی ٩٨٠ لە ئیمپراتۆریەتی سامانی لە نزیک بوخارا کە ئێستا بەشێکە لە ئۆزبەکستان لەدایک بووە. کوڕی باجگرێک لە منداڵیدا پەروەردەیەکی بەرفراوانی وەرگرتووە. لە تەمەنی دە ساڵیدا قورئانی بە دڵ دەناسی و پێشتر چەندین بەرهەمی ئەدەبی خوێندبووەوە. لە تەمەنی گەنجیدا مامەڵەی لەگەڵ چەندین بابەتدا کردووە، لە یاساوە تا فەلسەفە و بیرکاری . لە تەمەنی ١٧ ساڵیدا دەرمانی بۆ خۆی دۆزیەوە. لە ڕێگەی لێهاتوویی تیۆری و پراکتیکییەوە، هەر زوو ناوبانگێکی وەک پزیشکێکی نایاب پەیدا کرد و لەلایەن حاکمی سامانی مەنسوورەوە بۆ دەربارەکەی لە بوخارا دامەزرا. ئەمەش وایکرد دەستی بگات بە کتێبخانەی شاهانە و ئەو بەرهەمە زۆر دەگمەنانەی کە تێیدا هەڵگیراون. ئیبن سینا لە تەمەنی ٢١ ساڵیدا یەکەم کتێبی خۆی نووسی.
ساڵانی پڕ لە ڕووداو
لەگەڵ لەناوچوونی سامانییەکان، ئەو دکتۆرە گەنجە کارەکەی لەدەستدا و بوخارای بەجێهێشت. ماوەیەکی دوورودرێژ سەرگەردانی بەناو شارۆچکە جۆراوجۆرەکانی پارێزگاکاندا دەستی پێکرد، لەو ماوەیەدا ئیبن سینا خزمەتی چەند حوکمڕانێکی کرد. وانەبێژ بوو، فێرخوازانی ڕاهێنا، پراکتیکی پزیشکی خۆی کردۆتەوە و بەشداری لە توێژینەوە زانستییەکانی پزیشکیدا کردووە. شەوانە نووسین و کتێبی دەنووسی. بەناوبانگترین بەرهەمەکانی بە ناوەکانی کانۆن و شیفا لەم ماوەیەدا نووسراون. مامەڵە لەگەڵ نووسینەکانی ئەرستۆ دەکەن، لەگەڵ دەروونناسی و زانستە سروشتییەکان. هەروەها مامەڵەی لەگەڵ بابەتەکانی فەلسەفی و ئایینیدا کردووە. لە زۆر خاڵدا پێچەوانەی بۆچوونی باوی سەرکردە ئاینییەکان بوون.
وەک ڕاوێژکاری ئەمیر لە ئیسفەهان
لە ساڵی ١٠٢٣ ەوە لەسەر بانگهێشتی میر ئال ژیاوە و کاری کردووە لە ئیسفەهان. وەک ڕاوێژکارێک لە پرسیارە زانستی و ئەدەبییەکان لە تەنیشت میرەوە وەستاوە و هەروەها لە هەڵمەتەکانیدا یاوەری بووە. یەکێک لە کتێبەکانی بە ناوی ("کتێبی مەعریفە بۆ 'ال أد-داولا")، ڕیساله یەکی فەلسەفییە، پێشکەشی حاکمەکەی کردووە. ئاسەواری ژیانە سەختەکەی کە لەو ماوەیەدا چەند جارێک لە زینداندا بووە، زۆری نەخایاند بەرچاو کەوت، بە تایبەت کە ئیبن سینا ئیماندار ئینکاری لە چێژە جەستەییەکان نەدەکرد کە ڕێگەی پێدەدرا. دوای ژیانێکی تواوە، پزیشکە گەورەکە لە تەمەنی تەنها ٥٧ ساڵیدا لە ئیسفەهان لە ئەنجامی شێرپەنجەی قۆڵۆن کۆچی دوایی کرد. بەپێی ئەفسانە، ژەمی زۆر لە دەرمانێک کە لەلایەن خوێندکارێکەوە پێی دراوە، بووە هۆی مردنی.
گۆڕستانی ئیبن سینا لە هەمەدان
دکتۆر و بیرمەندە گەورەکە لە هەمەدان لە ئێران بە خاک سپێردرا. لەوێدا دەتوانرێت سەردانی ئەو گۆڕستانە بکرێت کە لە ساڵی ١٩٥٣ دروستکراوە. جگە لە کتێبخانەیەک کە بەرهەمەکانی ئەڤیسینای تێدایە، مۆزەخانەیەکی بچووکیشی تێدایە. زۆر کەرەستەی پزیشکی و مەنجەڵ و کەلوپەلی دیکەی سەردەمی ئیبن سینا لەوێ نمایشکراون. فیلمی پڕفرۆشی "پزیشک" لە نووسینی نوح گۆردۆن کە لە ژێر هەمان ناونیشانی ئیبن سینا لەگەڵ بن کینگسلی وێنە گیراوە، لە زۆر بەشدا لەسەر بنەمای ژیانی ڕاستەقینەی ئەو زانایە مێژووییە دامەزراوە. ڕۆمانی ڕێگای ئیسفەهان لە نووسینی جیلبێرت سینۆوە باسی ژیانی ئەو زانایە دەکات.
میراتی ئەدەبی ئەڤیسێنا
ئەڤیسێنا لە ڕاستیدا چەند بەرهەمی بڵاوکردۆتەوە، جێی مشتومڕە. ژمارەکان لە نێوان ٢١ بەرهەمی سەرەکی تا ٢٤ بەرهەمی لاوەکی و کۆی گشتی ٩٩ کتێب جیاوازن. زیاتر بە زمانی عەرەبی نووسراون، بەڵام هەندێکیشیان بە فارسی هەیە. کارە فەلسەفیەکان گەورەترین بەشەکانی پێکدەهێنن. گرنگترین کتێبی پزیشکی بریتییە لە "کانۆنی پزیشکی"، کە تیایدا ئیبن سینا تەنها باسی خودی نەخۆشیەکە ناکات، بەڵکو کارلێکی جەستە و دەروون و ڕۆحیش باس دەکات. ئیبن سینا زیاتر لە ٧٠٠ دەرمانی بۆ چەندین جۆری نەخۆشی پێشکەش کرد و ستانداردی زانستی نوێی بۆ تاقیکردنەوەی دەرمان لەسەر نەخۆشەکان دانا. کتێبەکە لە سەدەی دوازدەهەمدا لەلایەن گێرهارد ڤۆن کرێمۆنا وەرگێڕدراوە بۆ سەر زمانی لاتینی. هەرچەندە لە ساڵی ١٤٧٠دا زۆرترینی ٣٠ چاپ لە هەموو جیهانی ڕۆژئاوادا هەبووە، بەڵام "کانۆن" پێشکەوت و بووە کارێکی ستانداردی قوتابخانەی پزیشکی. ئەم کتێبە تا سەدەی ١٧ لە زانکۆکاندا بەکارهاتووە.