ڤایرۆسی کۆرۆنا خێزانێکە لە ڤایرۆسەکان کە دەبنە هۆی تووشبوون بە نەخۆشی وەک هەڵامەت و نەخۆشی توندی هەناسەدان (SARS) و نەخۆشی هەناسەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست (MERS). لە ساڵی ٢٠١٩دا ڤایرۆسی کۆرۆنای نوێ وەک هۆکاری بڵاوبوونەوەی نەخۆشییەک دەستنیشانکرا کە لە چینەوە سەری هەڵداوە.
ڤایرۆسەکە بە ڤایرۆسی کۆرۆنا 2 (SARS-CoV-2) ناسراوە. ئەو نەخۆشیەی کە تووشی دەبێت پێی دەوترێت نەخۆشی کۆرۆنا 2019 . لە مانگی ئازاری 2020، رێکخراوی تەندروستی جیهانی بڵاوبوونەوەی کۆڤید-19ی بە پەتا ناساند.
گروپە تەندروستییە گشتییەکان، لەوانە سەنتەری کۆنترۆڵکردن و خۆپاراستن لە نەخۆشییەکانی ئەمریکا (CDC) و ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی چاودێری پەتای کۆڤید-١٩ دەکەن و نوێکارییەکان لە ماڵپەڕەکانیان بڵاودەکەنەوە. هەروەها ئەم گروپانە راسپاردەیان بۆ خۆپاراستن و چارەسەرکردنی ئەو ڤایرۆسە دەرکردووە کە دەبێتە هۆی کۆڤید-١٩.
نیشانەکان
نیشانە و نیشانەکانی نەخۆشی کۆرۆنا 2019 (COVID-19) لەوانەیە 2 بۆ 14 ڕۆژ دوای بەرکەوتن دەربکەون. ئەمجارە دوای بەرکەوتن و پێش دەرکەوتنی نیشانەکان پێی دەوترێت ماوەی کەرەوزکردن. هێشتا دەتوانیت کۆڤید-١٩ بڵاو بکەیتەوە پێش ئەوەی نیشانەکانت هەبێت (گواستنەوەی پێش نیشانەکان). نیشانە باوەکان دەتوانن بریتی بن لە:
- تا
- کۆکە
- ماندووبوون
نیشانە سەرەتاییەکانی کۆڤید-١٩ لەوانەیە بریتی بن لە لەدەستدانی تام یان بۆن.
نیشانەکانی تر دەتوانن بریتی بن لە:
-تەنگەنەفەسی یان کێشەی هەناسەدان
- ئازاری ماسولکە
- لەرز
- گەرووی ئاوساو
- ئاوی لووت
- ژانەسەر
- ئازاری سنگ
-چاوی پەمەیی (هەوکردنی پێڵوی چاو)
-هێڵنج
-ڕشانەوە
-سکچوون
. منداڵان نیشانەکانی هاوشێوەی گەورەکانیان هەیە و بەگشتی نەخۆشییەکی سووکیان هەیە.
توندی نیشانەکانی کۆڤید-١٩ دەتوانێت لە زۆر سووکەوە دەست پێبکات تا توند. ڕەنگە هەندێک کەس تەنها چەند نیشانەیەکیان هەبێت. ڕەنگە هەندێک کەس بەهیچ شێوەیەک نیشانەیان نەبێت، بەڵام هێشتا دەتوانن بڵاوی بکەنەوە (گواستنەوەی بێ نیشانە). ڕەنگە هەندێک کەس تووشی خراپبوونی نیشانەکان ببن، وەک خراپتربوونی تەنگەنەفەسی و هەوکردنی سییەکان، نزیکەی هەفتەیەک دوای دەستپێکردنی نیشانەکان.
هەندێک کەس دوای دەستنیشانکردنیان بۆ ماوەی زیاتر لە چوار هەفتە تووشی نیشانەکانی کۆڤید-١٩ دەبن. ئەم پرسە تەندروستیانە هەندێک جار پێیان دەوترێت حاڵەتەکانی دوای کۆڤید-١٩. هەندێک لە منداڵان تووشی نەخۆشی هەوکردنی فرە سیستەم دەبن، کە نەخۆشییەکە دەتوانێت کاریگەری لەسەر هەندێک ئەندام و شانە هەبێت، چەند هەفتەیەک دوای تووشبوون بە کۆڤید-١٩. بە دەگمەن هەندێک لە گەورەکان تووشی ئەم نەخۆشییە دەبن.
کەی سەردانی پزیشک بکرێت
ئەگەر نیشانە یان نیشانەکانی کۆڤید-١٩ت هەیە یان بەرکەوتنت لەگەڵ کەسێکدا هەبووە کە تووشی کۆڤید-١٩ بووە، یەکسەر پەیوەندی بە چاوەدێری تەندروستی خۆتەوە بکە بۆ وەرگرتنی ئامۆژگاری پزیشکی.
بە ئەگەرێکی زۆرەوە چاوەدێری تەندروستی تۆ پێشنیاری ئەوە دەکات کە تۆ پشکنین بۆ COVID-19 بکەیت. ئەگەر نیشانەی فریاگوزاری فەحسی کۆڕۆنای بکەیت .
ئەگەر پێویستت بە چوون بۆ نەخۆشخانە بوو، پێشوەخت پەیوەندی بکە بۆ ئەوەی چاوەدێری تەندروستی بتوانن هەنگاو بنێن بۆ دڵنیابوون لەوەی کە کەسانی دیکە بەرکەوتە نابن.
ئەگەر نیشانە و نیشانە فریاگوزارییەکانی کۆڤید-١٩ت هەبوو، دەستبەجێ داوای چاودێری بکە. نیشانە و نیشانەکانی فریاگوزاری دەتوانن بریتی بن لە:
- کێشەی هەناسەدان
- ئازاری بەردەوامی سنگ یان فشار
- بێتوانایی لە بەئاگا مانەوە
- سەرلێشێواوی
پێست، لێو یان جێگەی نینۆک بە ڕەنگی کاڵ، خۆڵەمێشی یان شین — بەپێی ڕەنگی پێست
ئاڵۆزییەکان
هەرچەندە زۆربەی ئەو کەسانەی کە کۆڤید-١٩یان هەیە نیشانەکانی سووک تا مامناوەندیان هەیە، بەڵام ئەم نەخۆشییە دەبێتە هۆی ئاڵۆزییەکی توندی پزیشکی و مردن لە هەندێک کەسدا. گەورەساڵانی بەتەمەن یان ئەو کەسانەی کە بارودۆخی پزیشکییان هەیە مەترسی زیاتریان لەسەرە کە تووشی نەخۆشی سەختی کۆڤید ببن.
ئاڵۆزییەکان دەتوانن بریتی بن لە:
- هەوکردنی سییەکان و کێشەی هەناسەدان
- لەکارکەوتنی ئەندامەکانی جەستە لە چەند ئەندامێکدا
- کێشەی دڵ
حاڵەتێکی توندی سییەکان کە دەبێتە هۆی ئەوەی بڕێکی کەم ئۆکسجین بە خوێنتدا بڕوات بۆ ئەندامەکانت
- خوێن مەین
- برینداربوونی توندی گورچیلە
- هەوکردنی ڤایرۆسی و بەکتریا زیادە
خۆپاراستن
بەڕێوەبەرایەتی خۆراک و دەرمانی ئەمریکی (FDA) مۆڵەتی بەکارهێنانی فریاگوزاری بە هەندێک لە ڤاکسینەکانی کۆڤید-١٩ لە ئەمریکا داوە. ڕێکخراوی FDA ڤاکسینی کۆڤید-١٩ی فایزەر-بایۆنتێک کە ئێستا ناوی (کۆمیرناتی)ی بۆ ڕێگریکردن لە کۆڤید-١٩ لە کەسانی تەمەن ١٦ ساڵ و سەرووتر پەسەند کرد.
بەهۆی مەترسی کێشەی خوێن مەین کە ئەگەری هەیە مەترسی لەسەر ژیان دروست بکات، FDA بەکارهێنانی ڤاکسینی یانسن/جۆنسۆن و جۆنسۆن بۆ هەندێک کەس سنووردار دەکات کە تەمەنیان لە ١٨ ساڵ بەرەو سەرەوەیە.
ڤاکسینێک دەتوانێت ڕێگریت لێبکات لە تووشبوون بە ڤایرۆسی کۆڤید-١٩ یان ڕێگریت لێبکات لە تووشبوون بە نەخۆشی سەخت ئەگەر تووشی ڤایرۆسی کۆڤید-١٩ بوویت. جگە لەوەش، کوتانی کۆڤید-١٩ ڕەنگە پارێزگارییەکی باشتر پێشکەش بکات لە نەخۆشکەوتنی کۆڤید-١٩. توێژینەوەیەکی ئەم دواییە دەریخستووە کە ئەو کەسانەی کە کوتانیان بۆ نەکراوە و پێشتر تووشی کۆڤید-١٩ بوون، ئەگەری دووبارە تووشبوونیان بە کۆڤید-١٩ زیاتر لە دوو هێندە زیاترە لەو کەسانەی کە بە تەواوی کوتانیان بۆ کراوە.
دوای کوتان، دەتوانیت بە سەلامەتیتر بگەڕێیتەوە بۆ زۆرێک لەو چالاکییانەی کە ڕەنگە بەهۆی پەتاکە نەتتوانیبێت ئەنجامی بدەیت. بەڵام ئەگەر لە ناوچەیەکدایت کە ژمارەیەکی زۆر کەسی تووشبووی کۆڤید-١٩ لە نەخۆشخانە و تووشبووی نوێی کۆڤید-١٩، CDC پێشنیاری بەکارهێنانی دەمامک دەکات لە ژوورەوە لە شوێنی گشتیدا. دوو هەفتە دوای وەرگرتنی ژەمی دووەمی ڤاکسینی COVID-19ی mRNA یان دوو هەفتە دوای وەرگرتنی یەک ژەمی ڤاکسینی COVID-19ی یانسن/جۆنسۆن و جۆنسۆن بە کوتانی تەواو دادەنرێت. تۆ بە نوێترین ڤاکسینەکانت دادەنرێت ئەگەر هەموو ڤاکسینە پێشنیار کراوەکانی کۆڤید-١٩ت وەرگرتبێت، لەوانەش ژەمە بەرزکەرەوەکان، کاتێک شایستە دەبیت.
ژەمی سەرەتایی زیادەی ڤاکسینی کۆڤید-١٩ پێشنیار دەکرێت بۆ ئەو کەسانەی کە کوتانیان بۆ کراوە و لەوانەیە وەڵامی بەرگری بەهێزیان نەبووبێت.
لە بەرامبەردا، ژەمی زیادکەر پێشنیار دەکرێت بۆ ئەو کەسانەی کە کوتانیان بۆ کراوە و وەڵامی بەرگرییان بە تێپەڕبوونی کات لاواز بووە. توێژینەوەکان باس لەوە دەکەن کە وەرگرتنی ژەمی زیادکەر دەتوانێت مەترسی تووشبوونت و نەخۆشی توند بە COVID-19 کەم بکاتەوە.
ئەو کەسانەی کە سیستەمی بەرگری لەشیان بە شێوەیەکی مامناوەند یان لاواز بووە، پێویستە ڤاکسینی سەرەتایی و ژەمی دوووم و سێیەم یان پێبدرێت.