1.پێشه‌كی:
ماددەی تاریک ئاماژەیە بۆ ئەو ماددە گریمانەییانەی کە تیشکی کارۆموگناتیسی دەرناکەن، هەڵناگرن و ڕەنگدانەوەیان نییە. ناتوانرێت ڕاستەوخۆ چاودێری بکرێت، بەڵام بوونی لە کاریگەرییە کێشکردنەکانی لەسەر ماددە بینراوەکان و پێکهاتەی گەردوون دەرئەنجام دەدرێت.
2. بەڵگە بۆ مادەی تاریک:
بوونی مادەی تاریک بە هێڵی جۆراوجۆری بەڵگە پشتگیری دەکرێت، لەوانە چاودێریکردنی کێشەکانی خولانەوەی گەلەئەستێرەکان، عەدەسەی کێشکردن و پێکهاتەی گەورەی گەردوون. ئەم تێبینیانە ئاماژە بەوە دەکەن کە بارستەیەکی زیاتر لە گەردووندا هەیە لەوەی کە دەتوانرێت تەنها بە مادەی بینراو حسابی بۆ بکرێت.
3. کاریگەریەکانی کێشکردن: ١.
کارلێکی سەرەتایی ماددەی تاریک لە ڕێگەی هێزی کێشکردنەوەدایە، بەو پێیەی هێزی کێشکردن دەخاتە سەر ماددەی بینراو و کاریگەری لەسەر جوڵەی گەلەئەستێرەکان و کۆمەڵە گەلەئەستێرەکان هەیە. یارمەتیدەرە بۆ ڕوونکردنەوەی خێراییە چاودێرکراوەکانی خولانەوەی گەلەئەستێرەکان و کاریگەرییەکانی عەدەسەی کێشکردن کە لە پێکهاتە گەردوونییە گەورەکاندا بینراون.
4. پێکهاتە و تایبەتمەندییەکانی: ١.
تا ئێستا سروشتی وردی ماددە تاریکەکان نادیارە. پێدەچێت نا باریۆنی بێت، واتە لە گەردیلەی ماددە ئاساییەکانی وەک پرۆتۆن و نیوتڕۆن پێکهاتووە. مۆدێلی تیۆری جۆراوجۆر پێشنیاری ئەوە دەکەن کە ماددە تاریکەکان لەوانەیە لە تەنۆلکە گەورەکانی کارلێککەری لاواز (WIMPs)، ئەکسیۆنەکان، یان تەنۆلکەکانی تر کە هێشتا نەدۆزراونەتەوە پێکبێت.
5. ماددەی تاریک و تەقینەوە گەورەکە:
وا بیر دەکرێتەوە کە ماددە تاریکەکان لە سەرەتای گەردووندا ڕۆڵێکی چارەنووسسازیان هەبووە. یارمەتیدەر بوو لە دروستبوونی ئەو پێکهاتە گەورانەی کە ئەمڕۆ چاودێرییان دەکەین بە دابینکردنی ڕاکێشانی پێویستی کێشکردن بۆ ئەوەی ماددە لە ژێر کاریگەرییەکەیدا پێکەوە کۆببنەوە.
6. ماددەی تاریک بەرامبەر بە وزەی تاریک:
گرنگە مادەی تاریک لە وزەی تاریک جیا بکرێتەوە. لە کاتێکدا ماددە تاریکەکان هۆکاری ئەو کاریگەرییە کێشکردنانەن کە پێکهاتەی گەردوون لە قاڵب دەدەن، وزەی تاریک دیاردەیەکی جیاوازە کە بەرپرسە لە فراوانبوونی خێرا و چاودێرکراوی گەردوون.
7. هەوڵەکانی دۆزینەوەی تاقیکاری: ١.
زانایان لە ڕێگەی تاقیکردنەوە جۆراوجۆرەکانەوە چالاکانە بەدوای بەڵگەی ڕاستەوخۆی ماددە تاریکەکاندا دەگەڕێن. لەوانە ئامێری دۆزەرەوەی ژێر زەوی کە بۆ دیاریکردنی کارلێکەکانی نێوان تەنۆلکەکانی ماددە تاریکەکان و ماددە ئاساییەکان و خێراکەری تەنۆلکەکان دیزاین کراون کە ئامانجیان بەرهەمهێنانی تەنۆلکەکانی ماددە تاریکەکانە.
8. کاریگەری لەسەر گەردوونناسی و فیزیای ئەستێرەیی: ١.
تێگەیشتن لە ماددە تاریکەکان زۆر گرنگە بۆ پێشخستنی زانیاریمان لەسەر پێکهاتن و پەرەسەندن و پێکهاتەی بەرفراوانی گەردوون. ڕۆڵێکی بەرچاو دەگێڕێت لە مۆدێلی گەردوونناسی و ھاوشێوەکردن و تێگەیشتنمان لە دروستبوون و داینامیکی گەلەئەستێرەکان.
9. نهێنییە چارەسەرنەکراوەکان:
سروشتی ماددە تاریکەکان وەک یەکێک لە گرنگترین پرسیارە بێ وەڵامەکان لە فیزیادا دەمێنێتەوە. زانایان بەردەوامن لە لێکۆڵینەوە لە تایبەتمەندییەکانی و گەڕان بەدوای بەڵگەی ڕاستەوخۆ و پاڵاوتنی مۆدێلی تیۆری بۆ هەڵدانەوەی نهێنی ماددە تاریکەکان.
10. لە دەرەوەی مۆدێلی ستاندارد:
بوونی ماددە تاریکەکان تەحەدای تێگەیشتنی ئێستامان دەکات لە فیزیای تەنۆلکەکان و ڕەنگە پێویستی بە پەرەپێدانی تیۆری نوێ هەبێت لە دەرەوەی مۆدێلی ستاندارد. چارەسەرکردنی مەتەڵەکەی ماددە تاریکەکان توانای ئەوەی هەیە شۆڕشێک لە تێگەیشتنمان لە سروشتی بنەڕەتی گەردوون دروست بکات.
ماددە تاریکەکان بەردەوامن لە دیلکردنی کۆمەڵگەی زانستی بەهۆی کاریگەرییە قووڵەکانی لەسەر تێگەیشتنمان لە گەردوون. لەگەڵ پێشکەوتنی توێژینەوە و تەکنیکەکانی چاودێریکردن، هیوادارین ڕۆشنایی بخەینە سەر ئەم پێکهاتە پڕ لە مەتەڵەی گەردوون و نهێنییەکانی هەڵبکەینەوە.