ڕەگ و ڕیشەی شەڕی ئێران و عێراق دەگەڕێتەوە بۆ تێکەڵەیەک لە ناکۆکییە دێرینەکانی خاکی و ناکۆکی ئایینی و ڕکابەریی سیاسی. شەڕەکە بەهۆی تۆڕێکی ئاڵۆزی فاکتەرەکانەوە سووتەمەنی بوو، لەوانە ناکۆکی سنوورییەکان، ئیدیعاکان لەسەر ڕێڕەوی ئاوی شەتولعەرەب، گرژییە ئایینییەکانی نێوان ئێرانی زۆرینەی شیعە و عێراقی سەرکردایەتی سوننە و جیاوازیی ئایدیۆلۆژی نێوان حکومەتەکانی دوو وڵات.
شەڕەکە لە ٢٢ی ئەیلولی ١٩٨٠ دەستیپێکرد، کاتێک عێراق بە سەرۆکایەتی سەدام حوسێن، لەشکرکێشییەکی لەناکاوی بۆ سەر ئێران دەستپێکرد. ئامانجی عێراق کەڵک وەرگرتن لە لاوازی هەستپێکراوی ئێران لە دوای شۆڕشی ئێران لە ساڵی ١٩٧٩ و تێکدانی سەقامگیری کۆماری ئیسلامی تازە دامەزراو بوو.
لە قۆناغە سەرەتاییەکانی ململانێکاندا عێراق دەستکەوتی خاکی بەرچاوی بەدەستهێنا و شارۆچکە سنوورییەکانی گرت و پێشڕەوی لە قووڵایی خاکی ئێراندا کرد. بەڵام ئێران بە سەرکردایەتی ئایەتوڵڵا ڕوحوڵڵا خومەینی هێزەکانی خۆی کۆکردەوە و هێرشی دژە هێرشی دەستپێکرد و عێراقی پاڵنایەوە بۆ دواوە و دواجار خاکە لەدەستچووەکانی وەرگرتەوە.
شەڕەکە بە خێرایی دابەزی بۆ ململانێیەکی درێژخایەن و دڕندانە، کە شەڕی خەندەق و شەڕی ئاسایی بەرفراوان و بەکارهێنانی چەکی کیمیایی لەلایەن هەردوو لایەنەوە دیار بوو. شایەتحاڵی ڕێژەیەکی بەرزی قوربانییەکان و ئازاری مەدەنییەکان و تێچووی ئابووریی بێئەندازە بوو. هەروەها لە شەڕەکەدا بۆردومانی ئاسمانی بەرفراوان و هێرشی مووشەکی و هێرش بۆ سەر کەشتیوانی لە کەنداوی فارس بەخۆیەوە بینی و هەناردەکردنی نەوتی گرنگ لە ناوچەکە پەککەوت.
بەشداری نێودەوڵەتی لە کۆبوونەوەکەدا زۆر بوو. لە کاتێکدا عێراق لە سەرەتادا پاڵپشتییەکی بەرچاوی لەلایەن دەوڵەتە عەرەبییە جیاوازەکانەوە وەرگرت، لەوانە یارمەتی دارایی و چەک و پشتیوانی دیپلۆماسی، ئێران ڕووبەڕووی گۆشەگیریی سیاسی و گەمارۆی چەک بووەوە. بەڵام لەگەڵ درێژەکێشانی شەڕەکەدا، هەستی نێودەوڵەتی گۆڕانی بەسەردا هات و زۆرێک لە وڵاتان نیگەران بوون لە تەماحە فراوانخوازییەکانی عێراقی سەدام حوسێن.
شەڕەکە چەندین خاڵی وەرچەرخانی سەرەکی بەخۆیەوە بینی. لە ساڵی ١٩٨٢ عێراق هێرشێکی گەورەی بۆ گرتنەوەی شاری ستراتژیکی بەندەری خوڕەمشار لە ئێران دەستپێکرد. هێزەکانی ئێران بە توندی بەرگریان لە شارەکە کرد و بەو هۆیەوە گەمارۆیەکی درێژخایەن و زیانی گیانی زۆر لە هەردوولا لێکەوتەوە. سەرەنجام لە ساڵی 1982 ئێران توانی هێزی عێراق بەرپەرچ بداتەوە و خوڕەمشار کۆنتڕۆڵ بکاتەوە.
بەدرێژایی شەڕەکە، ئێران ستراتیژی هێرشی "شەپۆلی مرۆیی"ی گرتەبەر و ژمارەیەکی زۆر سەربازی بەکارهێنا بۆ سەرکوتکردنی بەرگرییەکانی عێراق. لە بەرامبەردا عێراق پشتی بە هێزی ئاسمانی باڵای خۆی و چەکی کیمیایی بەست بۆ قەرەبووکردنەوەی زیانە ژمارەییەکانی. بەکارهێنانی چەکی کیمیایی، دیارترینیان لەلایەن عێراقەوە لە شارۆچکەی هەڵەبجە لە ساڵی 1988، بووە هۆی گیانلەدەستدانی هەزاران هاوڵاتی مەدەنی و تیشکی خستە سەر دڕندەیی ململانێکان.
لەگەڵ درێژبوونەوەی شەڕەکەدا، هەردوو وڵات تووشی سەختییەکی ئابووری و کۆمەڵایەتی بێئەندازە بوون. شەڕەکە سەرچاوەکانی ڕژاند و بەرهەمهێنان و بازرگانی نەوتی پەکخست و ژێرخانی لێکەوتەوە. هەروەها تێچووی مرۆیی سەرسوڕهێنەر بوو، خەمڵاندنی قوربانییەکان لە سەدان هەزار کەسەوە تا زیاتر لە ملیۆنێک کەس بوو.
لە ساڵی ١٩٨٨ لە ژێر فشاری نێودەوڵەتیدا، دواجار بە نێوەندگیری ئاگربەست کرا و کۆتایی بەو ململانێیە هێنا کە هەشت ساڵە بەردەوام بوو. شەڕەکە بەبێ هیچ گۆڕانکارییەکی بەرچاوی خاکی کۆتایی هات و لە بنەڕەتدا دۆخی نێوان هەردوو وڵاتی بە چارەسەرنەکراوی هێشتەوە.
شەڕی ئێران و عێراق لێکەوتەی دوور مەودای بۆ ناوچەکە هەبوو. زیاتر گرژییە تائیفیەکانی نێوان موسڵمانانی سوننە و شیعە قووڵتر کردەوە و ڕکابەرییە ناوچەییەکانی توندتر کرد. هەروەها ئەم ململانێیە بناغەی ململانێ و ململانێی دەسەڵاتی دواتر لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دانا.
لە کۆتاییدا دەڵێین شەڕی ئێران و عێراق ململانێیەکی وێرانکەر بوو کە لە ئەنجامدا ئازاری ئینسانی بێئەندازە و وێرانکاری ئابووری و ڕێکخستنەوەی جیۆپۆلەتیکی لێکەوتەوە. شەڕەکە تیشکی خستە سەر سروشتی تێکدەرانەی ململانێ چەکدارییەکان و جەختی لەسەر گرنگی دیپلۆماسی و چارەسەری ئاشتیانە لە چارەسەرکردنی ناکۆکییەکاندا کردەوە. میراتەکەی بەردەوامە لە داڕشتنی...